سخن درباره مجالس عزادارى سالار شهیدان(ع) است. مجالسی که به اعتراف دوست و دشمن، علاوه بر حفظ مکتب اهل بیت:، عامل فوق العاده نیرومندى براى بیدارى مردم و ضامن تداوم و بقاى اسلام می باشد. به همین دلیل، برپایى اینگونه برنامه ها در روایات به «احیاى امر اهل بیت:» تعبیر شده است. امام صادق(ع) به یکی از یارنش در مورد این گونه مجالس می فرماید: تِلْکَ الْمَجَالِسُ أُحِبُّهَا فَأَحْیُوا أَمْرَنَا رَحِمَ اللَّهُ مَنْ أَحْیَا أَمْرَنَا یَا فُضَیْلُ مَنْ ذَکَرَنَا أَوْ ذُکِرْنَا عِنْدَهُ فَخَرَجَ عَنْ عَیْنَیْهِ مِثْلُ جَنَاحِ الذُّبَابِ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ ذُنُوبَهُ وَ لَوْ کَانَتْ أَکْثَرَ مِنْ زَبَدِ الْبَحْرِ؛[1] این گونه مجالس (شما) را دوست دارم، از این طریق مکتب ما را زنده بدارید! خدا رحمت کند کسى را که فضایل ما را هر چه بیشتر زنده نگه دارد. ای فُضیل! هر که ما را یاد کند یا نزد او ذکرى از ما بشود و به اندازه پر مگسى اشک از چشمش خارج شود خدا گناهانش را مىآمرزد گرچه از کف دریا بیشتر باشد.
امیر المومنین(ع) نیز می فرماید: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى اطَّلَعَ إِلَى الْأَرْضِ فَاخْتَارَنَا وَ اخْتَارَ لَنَا شِیعَةً یَنْصُرُونَنَا وَ یَفْرَحُونَ لِفَرَحِنَا وَ یَحْزَنُونَ لِحُزْنِنَا وَ یَبْذُلُونَ أَمْوَالَهُمْ وَ أَنْفُسَهُمْ فِینَا أُولَئِکَ مِنَّا وَ إِلَیْنَا[2] خداوند متعال به دنیا توجه فرمود: و ما را برگزید و بعد براى ما شیعیان را برگزید که ما را یارى کنند، در خوشحالى ما خوشحال باشند و در حزن ما محزون گردند، مال و جان خود را در راه ما فدا مىکنند آنها از ما هستند و ...
علاوه بر سفارش به تعظیم شعائر الهی، توصیه پیامبر9در قرآن به دوستی با خویشاوندان خود، ریشه‌ای دیگر برای عزاداری است. قرآن مجید از زبان پیامبرش و خطاب به مؤمنان می‌فرماید: قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبى[3] بگو: من هیچ پاداشى از شما بر رسالتم درخواست نمىکنم جز دوستداشتن نزدیکانم [اهل بیتم]. بدین ترتیب، اجر رسالت، دوستی با خویشان رسول خدا9 است و یکی از این مصادیق و اقتضای این دوستی، گریستن در مصیبت آنان و شادمانی در سرور آنان است.
عزاداری و سوگواری از سنت های حسنه فرهنگ تشیع است، شیعه در دامان عزاداری ها و سوگواری ها توانسته است معارف خود را عرضه کرده و رهبران خود را به جهان بشناساند. در طول تاریخ اسلام نیز همواره این سوگواری ها زیر بنای حرکت های آزادی خواهانه و انقلاب های شیعی بوده است. در این مراسمات مخصوصا عزاداری امام حسین(ع) اوج ارادت و عشق شیعیان به اسلام و مکتب حسینی برای همگان آشکار است. نکته مهم اینست که این حالت ها و عشق و محبت ها آگاهانه و در مسیر صحیح هدایت شود، و اثر سازنده و مثبتی به همراه داشته باشد. و الا اگر عشق و محبت به ائمه اطهار: همراه با شناخت و در مسیر صحیح انجام نپذیرد، به جای اثر سازندگی، موجب عقب گرد انسان از اصول و مبانی دین می شود، که نه تنها ارزشی ندارد، به طور قطع آسیبی برای دین محسوب می شود. به همین علت دشمنان که نتوانسته اند در اصل این عزاداری ها خللی ایجاد نمایند، در صددند با رنگ مذهب و دین، عزاداری را از مسیر صحیح خارج نمایند چرا که آنان می دانند که عزاداری صِرف هیچ خاصیت و ارزشی نخواهد داشت.
آسیب شناسی عزاداری:
مجالس عزاداری در طول تاریخ منشأ روشنگری و ره یابی به حقیقت بوده است. در این میان گاه خواسته یا ناخواسته این مجالس با آسیب هایی همراه شده است که نه تنها عزاداری حسینی را از هدف اصلی خارج نموده بلکه گاه اصل عزاداری حسینی را زیر سئوال برده است. بر این اساس آسیب‌شناسی مجالس عزاداری و آسیب‌زدائی از آنها بزرگ‌ترین خدمت به اسلام و تداوم آن می باشد. در این راستا آگاه نمودن عزاداران با آسیب ها و راه های مبارزه با آن، وظیفه ای است که بر عهده روحانیان و مبلغان دینی نهاده شده است.
الف)- آسیب های محتوایی:
باید اذعان نمود که در دهه های اخیر برخی عزاداری ها از محتوای غنی عاشورایی تهی شده است. چرا که فلسفه عزاداری و سوگواری امام حسین (ع) که آموختن و مرور درس ها و پیامهای قیام عاشورا است مورد توجه قرار نمی گیرد و گاه بیان آموزه های عاشورا توسط روحانیان تنها مقدمه ای برای جمع شدن مردم برای سینه زنی مبدل شده است. در حالی که هدف اصلی عزاداری حسینی، شناخت چرایی این قیام و آشنایی با وظایف خویش در این زمان است و الا سینه زنی و زنجیر زنی صِرف تاثیری در زنده نگه داشتن قیام نخواهد داشت. معمار کبیر انقلاب اسلامی امام خمینی; می فرمود: انگیزه این گریه و این اجتماع در مجالس روضه را، خیال نکنید که فقط این است که ما گریه کنیم برای سید الشهدا. نه سید الشهدا احتیاج به این گریه ها دارد، نه این گریه خودش _ فی نفسه_ کاری از آن می آید.[4]
آن بزرگوار در جایی دیگر می فرمود: این کلمه «کُلُّ یَوْمٍ عَاشُورَا و کُلُّ أَرْضٍ کَرْبَلاء» یک کلمه بزرگى است که اشتباهى مىفهمند. آنها خیال مىکنند که یعنى هر روز باید گریه کرد! لکن این محتوایش غیر از این است. کربلا چه کرد، ارض کربلا در روز عاشورا چه نقشى را بازى کرد، همه زمینها باید آن طور باشند. نقش کربلا این بود که سید الشهداء- سلام اللَّه علیه- با چند نفر جمعیت و عدد معدود، آمدند کربلا و ایستادند در مقابل ظلم یزید و در مقابل دولت جبار. در مقابل امپراتور زمان ایستادند و فداکارى کردند و کشته شدند، لکن ظلم را قبول نکردند، و شکست دادند یزید را. همه جا باید این طور باشد. همه روز هم باید این طور باشد. همه روز باید ملت ما این معنا را داشته باشد که امروز روز عاشوراست و ما باید مقابل ظلم بایستیم؛ و همین جا هم کربلاست و باید نقش کربلا را ما پیاده کنیم، انحصار به یک زمین نداشته؛ انحصار به یک افراد نداشته. قضیه کربلا منحصر به یک جمعیت هفتاد و چند نفرى و یک زمین کربلا نبوده. همه زمینها باید این نقشه را اجرا کنند، و همه روزها غفلت نکنند.[5]
1. تحریفات:
تحریفات در قیام عاشورا از آسیب های جدی است که مجالس عزاداری را تحت شعاع قرار داده و گاه محتوی اصلی آن را زیر سئوال می برد. این تحریفات گاه در قالب سخنرانی و کتاب می باشد و گاه در قالب شعر بروز می کند. این تحریفات تا جایی پیش رفته است که حماسه عظیم عاشورا گاه تا حد «کشته شدن برای شفاعت از گناهکاران امت» معرفی گردیده است. امام صادق (ع)ملاک حق و باطل و شناخت تحریف دین از غیر آن را به عهده علمای دین نهاده و ما را به متابعت از آنان سفارش نموده است: إِنَّ الْعُلَمَاءَ وَرَثَةُ الْأَنْبِیَاءِ وَ ذَاکَ أَنَّ الْأَنْبِیَاءَ لَمْ یُورِثُوا دِرْهَماً وَ لَا دِینَاراً وَ إِنَّمَا أَوْرَثُوا أَحَادِیثَ مِنْ أَحَادِیثِهِمْ فَمَنْ أَخَذَ بِشَیْءٍ مِنْهَا فَقَدْ أَخَذَ حَظّاً وَافِراً فَانْظُرُوا عِلْمَکُمْ هَذَا عَمَّنْ تَأْخُذُونَهُ فَإِنَّ فِینَا أَهْلَ الْبَیْتِ فِی کُلِّ خَلَفٍ عُدُولًا یَنْفُونَ عَنْهُ تَحْرِیفَ الْغَالِینَ وَ انْتِحَالَ الْمُبْطِلِینَ وَ تَأْوِیلَ الْجَاهِلِینَ[6] دانشمندان وارثان پیامبرانند. و این بدان جهت است که پیامبران درهم و دینارى از خود برجاى نمىگذارند، بلکه سخنان و احادیثى از خود برجاى مىنهند، پس هر کس چیزى از آنها را بگیرد، به بهره فراوان دست یافته است. اکنون بنگرید که علم خود را از چه کس مىگیرید! زیرا که در میان ما اهل بیت در هر نسلى مردمان عادلى هستند که دین را از تحریف گزافکاران، و ساختههاى باطل پسندان، و تأویل نادانان مىپیرایند.
طبق این حدیث شریف، کسانی که بدون توجه به آموزه های دینی و نیز توصیه های عالمان دین، عزاداری ها را با تحریفات و خرافات می آمیزند و گاه برنامه هایی اجرا می کنند که نه تنها خلاف شرع بلکه موجب وهن دین و مذهب می شوند، نادانان و گاه دشمنان تشیع می باشند و همراهی با آنان نیز در حکم کمک به آنان در وهن دین محسوب می شود.
علاوه بر تحریف قیام عاشورا که کتابهای متعددی در این زمینه نوشته شده است، تحریف در فلسفه عزاداری نیز قابل تامل است. برخی عزاداری امام حسین(ع) را به دلیل تسلای خاطر حضرت زهرا(س) معرفی و آن را نوعی خدمت و تسلای خصوصی و عاطفی معرفی می نمایند و برخی دیگر آن بزرگوار را فرد بی‌تقصیر، بی‌یار، مظلوم و بی‌پناه و بی مادر نمایانده و به قول شهید مطهری نفله شده[7] معرفی می کنند که باید بر چنین امام از دست رفته ای گریست و عزاداری کرد.
2. اکتفا به مداحی و سینه زنی:
آنچه که نهضت حسینی را در حال حاضر به شدت تهدید میکند، نه عملیات نظامی بر ضد شیعه است و نه اقدامات فرهنگی. بلکه دشمنان تشیع، حرکتی خزنده را آغاز نموده اند که مرحله اول آن حذف نماد روحانیت از مجالس مذهبی است. متاسفانه در حال حاضر برخی از مجالس مذهبی بدون حضور واعظ توان‌مند و روحانی آگاه اداره شده، به حضور مداح اکتفا می شود تا اینگونه القاء نمایند که بدون حضور روحانی نیز می توان مجلس عزاداری برپا نمود. به عبارتی دیگر درست است که این شورها و عشق ها و سینه زنی ها در نهایت موجب تقویت دین است، لیکن اگر این شورها با شعور گره نخورد، و معارف و اهداف عزاداری فراموش گردد، ماندگار نخواهد بود. در حالی که اصل و اساس دین و به ویژه مکتب سرخ تشیع ، معرفت و محبت مبتنی بر آنست چنانکه امیر المومنین(ع) می فرماید: أَوَّلُ الدِّینِ مَعْرِفَتُه[8] اول و آغاز دین معرفت او(خداوند) است. به یقین بدون شناخت و معرفت خداوند و ائمه معصومین: هیچ عملی پذیرفته نمی شود.
ب)- آسیب های دینی:
دقت در اهداف قیام عاشورا نشان می دهد که خون امام حسین(ع) و یارانش و اسارت خانواده اش تنها برای حفظ دین و ارزشهای متعالی آن بود. امام حسین (ع) در وصیتی به محمد حنفیه به این مهم اشاره مینماید: أَنِّی لَمْ أَخْرُجْ أَشِراً وَ لَا بَطِراً وَ لَا مُفْسِداً وَ لَا ظَالِماً وَ إِنَّمَا خَرَجْتُ لِطَلَبِ الْإِصْلَاحِ فِی أُمَّةِ جَدِّی أُرِیدُ أَنْ آمُرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ أَنْهَى عَنِ الْمُنْکَرِ وَ أَسِیرَ بِسِیرَةِ جَدِّی وَ أَبِیعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ(ع)؛[9] من براى سرکشى و عداوت و فساد کردن و ظلم نمودن از مدینه خارج نشدم. بلکه من بمنظور ایجاد صلح و سازش در میان امت جدم خارج شدم، من در نظر دارم امر بمعروف و نهى از منکر نمایم. من میخواهم مطابق سیره جدم رسول خدا و پدرم على بن ابى طالب: رفتار نمایم.
با توجه به این نکته، باید اذعان نمود که عزاداری هایی که نه تنها در راستای قیام امام حسین (ع)، بلکه در مقابل اهداف آن بزرگوار و مخالف احکام شرع مقدس باشد حرام بوده و فاقد ارزش است. به تعبیر دیگر همانگونه که مسجد ضرار که با اهداف غیر دینی بنا شده بود خراب شد و همانطور که قرآن های بر سر نیزه توسط معاویه قابل اعتنا برای امام حسن(ع) نبود، پر جمعیت ترین و پر هزینه ترین مجالس به نام امام حسین (ع) که خلاف احکام و دستورات باشد، قابل اعتنا نخواهد بود. به عنوان نمونه به برخی آسیب های دینی در ایام سوگواری ابا عبد الله الحسین (ع)که در اندکی از مجالس و محافل عزاداری مشاهده می شود اشاره می گردد:
1. ریا:
یکی از عواملى که اعمال انسان را به خطر مىافکند یا نابود مىسازد، ریا و تظاهر است. قرآن کریم مى فرماید:یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذى کَالَّذِی یُنْفِقُ مالَهُ رِئاءَ النَّاسِ وَ لا یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ[10] اى کسانى که ایمان آوردهاید انفاقها و بخششهاى خود را با منت و آزار باطل نسازید، همانند کسى که مال خود را براى نشان دادن به مردم انفاق مىکند و ایمان به خدا و روز قیامت ندارد.
روایات در مذمت ریا بسیار زیاد است، تا آنجا که آن را نوعى شرک نامیدهاند. رسول خدا (ص) می فرماید: إِنَّ الْمُرَائِیَ یُدْعَى یَوْمَ الْقِیَامَةِ بِأَرْبَعَةِ أَسْمَاءٍ یَا کَافِرُ یَا فَاجِرُ یَا غَادِرُ یَا خَاسِرُ حَبِطَ عَمَلُکَ وَ بَطَلَ أَجْرُکَ فَلَا خَلَاصَ لَکَ الْیَوْمَ فَالْتَمِسْ أَجْرَکَ مِمَّنْ کُنْتَ تَعْمَلُ لَهُ[11] شخص ریاکار در روز قیامت با چهار نام صدا زده مىشود: اى کافر! اى فاجر! اى حیلهگر! اى زیانکار! عملت نابود شد، و اجرت باطل گشت، امروز هیچ راه نجاتى ندارى، پاداش خود را از کسى بخواه که از براى او عمل کردى!
باید دقت نمود این شرک خفی در مجالس عزاداری رسوخ ننماید که اگر چنین شود تمام زحمات بانیان و دست اندرکارانی که با چنین نیتی زحمت می کشند، به هدر می رود. در این مجال به دو نمونه از مواردی که امکان ریاکاری وجود دارد اشاره می گردد:
2.دعوت روحانی و مداح معروف:
بسیاری از هیئات و مساجد، سخنرانان و مداحان معروف و شناخته شده را برای استفاده بیشتر از معارف اهل البیت: و بهره جستن از فرصت بیشتر از ایام عزاداری دعوت می نمایند؛ این برنامه همان فرمایش رسول خدا (ص) که: إِذَا مَرَرْتُمْ فِی رِیَاضِ الْجَنَّةِ فَارْتَعُوا قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا رِیَاضُ الْجَنَّةِ قَالَ حَلَقُ الذِّکْرِ فَإِنَّ لِلَّهِ سَیَّارَاتٍ مِنَ الْمَلَائِکَةِ یَطْلُبُونَ حَلَقَ الذِّکْرِ فَإِذَا أَتَوْا عَلَیْهِمْ حَفُّوا بِهِمْ[12] آنگاه که گذر به بوستان های بهشت کردید بهره مند شوید. گفتند ای رسول خدا بوستان های بهشت کجاست؟ حضرت فرمود حلقه های یاد خدا؛ همانند خداوند فرشتگان بسیاری دارد که به دنبال حلقه های ذکر خدا می گردند وقتی حلقه ذکر یافتند آنها را احاطه می کنند.[13]
اما در مقابل برخی دست اندرکاران هیئات، دعوت از سخنران و مداح معروف را انگیزه ای برای مهم جلوه دادن هیئتی خاص و به رخ کشیدن مراسم، به دیگران می دانند. به همین خاطر گاه شاهد بوده ایم که به خاطر فرصت محدود یک سخنران یا مداح معروف، برنامه عزاداری برخی مساجد یا هیئات در ساعات پایانی شب آغاز و در ساعت یک یا دو بامداد طول می کشد و اکثر عزاداران از فریضه نماز صبح باز می مانند.
3. ایجاد ترافیک در خیابان ها:
حرکت دسته های عزاداری در خیابان ها و نشان دادن حزن و ماتم در مصیبت سالار شهیدان کار پسندیده ای است. این شکوه و عظمت دسته های عزادار نشانه پای بندی به اصولی است که امام حسین (ع) و یارانش به خاطر آن خون خود را نثار نمودند. در این میان حرکت در خیابان ها مشکلات متعددی برای عبور و مرور سایرین به وجود می آورد. باید توجه داشت که اگر این ترافیک ها به خاطر کثرت جمعیت عزادار بوده و چاره ای جز آن نباشد، لازم است به گونه ای برنامه ریزی شود که در مکانهای پر ترافیک، حرکت سریعتری داشته و مزاحمت برای سایرین را به حداقل برسانند. اما اگر برخی از دست اندرکاران هیئات، دسته های عزاداری را از مسیری و به گونه ای حرکت دهند که منجر به ترافیک شده، عظمت هیئت خاص را به رخ دیگران بکشانند، تا نظرها را به سوی آن هیئت جلب نموده و یا در مقابل هیئتی دیگر خود نمایی نمایند، به یقین برنامه ای حرام و از دیدگاه شرع مقدس اسلام مردود می باشد چرا که عزاداری مستحب و مزاحمت عمدی و ریا و تظاهر حرام می باشد.
4. غلـو:
مساله(( غلو)) در باره پیشوایان یکى از مهمترین سرچشمههاى انحراف در ادیان آسمانى بوده است. سرچشمه این انحراف از آنجا است که انسان علاقه دارد که رهبران و پیشوایان خویش را بیش از آنچه هستند بزرگ نشان دهد تا بر عظمت خود بیافزاید. گاهى نیز این تصور که غلو در باره پیشوایان، نشانه ایمان به آنان و عشق و علاقه به آنها است سبب گام نهادن در این ورطه هولناک مىشود. غلو همواره یک عیب بزرگ را همراه دارد و آن اینکه ریشه اصلى مذهب یعنى خداپرستى و توحید را خراب میکند، به همین جهت اسلام در باره غلات سختگیرى شدیدى کرده و در کتب عقائد و فقه غلات از بدترین کفار معرفى شدهاند.[14] قرآن کریم می فرماید: یهودی ها می گفتند عزیر پسر خداست،[15] مسیحی ها می گفتند عیسی پسر خداست.[16] خداوند درباره این افراد می فرماید: ذلِکَ قَوْلُهُمْ بِأَفْواهِهِمْ یُضاهِؤُنَ قَوْلَ الَّذینَ کَفَرُوا مِنْ قَبْلُ قاتَلَهُمُ اللَّهُ أَنَّى یُؤْفَکُون[1(ع)] این سخنى است که با زبان خود مىگویند، که همانند گفتار کافران پیشین است خدا آنان را بکشد، چگونه از حق انحراف مىیابند؟!
این آیه به همه انسانها هشدار می دهد که نه موسی پسر خداست، نه عیسی پسر خداست، و نه نام فرد دیگری می تواند با نام « الله» همراه شود. همه بنده خدا هستند. امیر المومنین(ع) می فرماید: هَلَکَ فِیَّ رَجُلَانِ مُحِبٌّ غَالٍ وَ مُبْغِضٌ قَالٍ[18] دو گروه درباره من هلاک شدند، آنها که غلو می کنند[و ما را برتر از مقاممان معرفی می کنند و همچون خداوند می ستایند] و دشمنانی که به ما دشنام می دهند.
از این که این دو گروه، همسنگ هم قرار داده شدند، معنایش این است که هر دو گروه در یک مسیر در حرکتند. متاسفانه طرح مسایل غلوآمیز در عزاداری‌ها مثل لا اله الا فاطمه الزهرا، یا لا اله الا زینب یا حسین اللهی شدن!، و... و از این رهگذر خود را مقدس جلوه دادن از جمله مسایلی است که محتوای عزاداری را با آسیب جدی مواجه ساخته است. اهمیت دوری از افراد و مجالسی که به نام ائمه اطهار: سخنان کفرآمیز بر زبان جاری می سازند تا آنجاست که امام صادق(ع) می فرماید: احْذَرُوا عَلَى شَبَابِکُمُ الْغُلَاةَ لَا یُفْسِدُوهُمْ فَإِنَّ الْغُلَاةَ شَرُّ خَلْقٍ یُصَغِّرُونَ عَظَمَةَ اللَّهِ وَ یَدَّعُونَ الرُّبُوبِیَّةَ لِعِبَادِ اللَّهِ وَ اللَّهِ إِنَّ الْغُلَاةَ لَشَرٌّ مِنَ الْیَهُودِ وَ النَّصَارَى وَ الْمَجُوسِ وَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا[19] ازجوانان خود از شر غلات بر حذر باشید مبادا آنها را فاسد کنند همانا غلات بدترین بندگان خدا هستند که عظمت خداوند را تحقیر کرده و ادعای خدائی برای بندگان خدا دارند. به خدا قسم غلات بدتر از یهود و نصاری و مجوس و مشرکان هستند.
بنابر این، بر اساس آموزه های قرآن و رهنمودهای اولیای الهی، هر اسمی که در کنار نام خداوند متعال قرار گیرد شرک است و باید از گوینده و از مجلسی که از این آموزه های اسلامی دور است، اجتناب کرد.
علاوه بر آنچه گقته شد طرح برخی خوابها و داستانهای ساختگی آسیب جدی برای عزاداران حسینی است چرا که این توهم ها موجب می شود برخی باور کنند که امام حسین(ع) کشته شد و خون داد تا کفاره گناهان عزادارانش باشد. دوستان نادان یا دشمنان دانا نیز بر این طبل تو خالی می کوبند که هر کس بیشتر سینه و زنجیر بزند و عَلَم هیئت را بیشتر راه برده و بیشتر بچرخاند، بهشت برای او تضمین شده است و لو در بیرون هیئت هر گناهی انجام دهد و هر مال حرامی را بخورد. داستان معروف زیر از قبیل همین توهمات است: مردى که سرِراه مسافران را مىگرفت و آدم ها را مىکشت و اموال آنان را سرقت می نمود، اطلاع پیدا کرد که قافلهاى از زوّار حسینى شب از فلان نقطه عبور مىکنند، در گردنهاى کمین کرد و در حالى که انتظار مىکشید به خواب رفت و بدون اینکه متوجه شود، قافله آمد و گذشت. قافله که مىگذشت، گرد و غبار بلند شده بود و روى لباسها و بدن او نشست. در همین حال خواب دید که قیامت برپاشده و او را هم به جرم خونهاى ناحقّى که ریخته و مالهایى که دزدیده و امنیتى که سلب کرده است کشان کشان به طرف جهنم مىبرند. ولى همین که به نزدیک جهنم رسید، جهنم از قبول او امتناع کرد و امر شد او را برگردانید زیرا این کسى است که در وقتى که در خواب بوده، غبار زوّار حسینى بر روى او نشسته است![20] این گونه داستانها و خوابها در حالی بیان می شود که امام حسین (ع) در روز عاشورا به یارانی که بدهی و دِینی بر عهده داشتند اجازه همراهی و کشته شدن در راه دین و مکتب را نداد.
معروف است که حاجب کاشانی اینگونه سرود که:
حاجب اگر معامله حشر با علی است من ضامنم که هر چه خواهی گناه کن
بعد در خواب اینگونه مشاهده نمود که به او گفتند: تو مداح خوبی هستی ولی این شعرت بد بود. وقتی او پرسید چه بگویم؟ گفته شد:
حاجب اگر معامله حشر با علی است شرم از رخ علی کن و کمتر گناه کن
3. خرافات در عزادارى:
در شرایطى که دشمنان اسلام تمام تلاش خویش را در منزوى ساختن مسلمانان به کار گرفته و با انواع حیله ها، سعی در خرافى جلوه دادن اسلام و بی منطق بودن مسلمانان دارند، هرگونه عملی که به نام دین صورت پذیرد و خدای ناخواسته موجبات وهن شیعه و عزادارى را فراهم آورد، ناشایست و گاه حرام می باشد. به عنوان نمونه: در یکی از شهرها مردم در بیرون از شهر، ساعتها به استقبال سماوری ایستاده بودند که برای فلان هیئت عزاداری خریداری شده بود. در برخی شهرها میلیون ها تومان از پول مخصوص عزاداری برای خرید عَلَم و افتخار زیر عَلَم و چرخاندن آن صرف می نمایند و بر بزرگتر بودن آن نسبت به سایر عَلَم ها افتخار می کنند؛ در حالی که بارها برخی از علما بر خرافی بودن آن تاکید نموده اند. برخی دیگر عکس هاى نقّاشى شده منسوب به امام على(ع)، امام حسین(ع)، ابوالفضل العباس(ع)و ... را در مساجد و حسینیه ها نصب می کنند و آن نقاشی ها را دارای احترام دانسته و همراه دسته های عزاداری حمل می کنند. متاسفانه خرافات در عزاداری ها به حدی است که در این نوشتار نمی گنجد اما هر یک از مبلغین موظفند خرافات عزاداری در هر منطقه را به مومنان شناسانده و آثار سوء آن را در برابر دشمنان شیعه بیان نمایند.
4. عزاداری بدون توجه به مسایل شرعی:
گرچه امام حسین(ع) و یارانش تنها برای احیا دین اسلام از جان و مال و خانواده خویش گذشتند برخی از عزاداران به واجبات اهمیت نداده و از گناهان ابا ندارند. تا نیمه های شب عزاداری و سینه زنی می نمایند اما از قضا شدن نماز صبح پروایی ندارند. نذرهای متعددی برای اطعام به عزاداران انجام می دهند اما وجوهات شرعی را نمی پردازند. برخی _ بدون توجه و آگاهی_ درآمد حاصل از راه کسب حرام خویش را در مجلس عزای امام حسین (ع)خرج می کنند. با اینکه حق الناس بر عهده دارند و یا به دیگران بدهکارند و توانایی پرداخت دارند، اما از پرداخت بدهی، خودداری می کنند و در مقابل بی وقفه در هیئات و عزاداری زحمت می کشند و هزینه می کنند. آنان بر این نکته توجه ندارند که حتی امام حسین(ع) حاضر نشد در سرزمین کربلا بدون اجازه مالکین آن بجنگد. به همین خاطر در سومین روز حضور در کربلا، قسمتی از آن سرزمین را که هم اکنون قبر مطهرش در آن قرار دارد از صاحبانش خریداری نمود تا در زمینی که احتمال دارد صاحبانش راضی نباشند جنگ ننماید.[21] و روز عاشورا در بحرانى ترین شرایط، حتّى به بدهکارى هاى اصحاب و یاران خود به مردم توجّه داشت و اجازه نداد بدهکاران همراه او پیکار کنند و شهید شوند؛ مبادا حقوق مردم از دست برود. موسى بن عمیر از پدرش نقل مى کند که امام(ع) (در روز عاشورا) به من فرمود: نادِ أَنْ لا یُقْتَلَ مَعی رَجُلٌ عَلَیْهِ دَیْنٌ وَ نَادِ بِها فِی الْمَوالی فَإِنّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللّهِ(صلى الله علیه وآله)یَقُولُ: مَنْ ماتَ وَ عَلَیْهِ دَیْنٌ أُخِذَ مِنْ حَسَناتِهِ یَوْمَ الْقِیامَةِ؛[22] (میان همه یارانم) اعلام کن هر کس دیْنى بر عهده دارد با من کشته نشود؛ زیرا که من از رسول خدا(ص)شنیدم فرمود: «هر کس از دنیا برود و دَیْنى بر ذمّه داشته باشد، از حسنات وى در فرداى قیامت برداشته مى شود».
در نقل دیگری آمده است مردى برخاست و گفت: همسرم پذیرفته است که بدهکاری من را بپردازد. امام(ع) پاسخ داد: کفالت آن زن چه فایده اى دارد؟ آیا او قدرت دارد چنین کند؟.[23]
موارد دیگری که در برخی عزاداری ها انجام می پذیرد و مورد تایید شرع مقدس نمی باشد عبارتست از:
.*برای آماده سازی تکیه عزا، کوچه یا خیابان را چند شبانه روز مسدود نموده برای مردم مزاحمت ایجاد می کنند.
*.فرش، بلندگو، وسائل آشپزی و... (به شرطی که وقف استفاده در مسجد باشد) را از مسجد بیرون برده و در حسینیه و ... استفاده می کنند.
*. در هر ساعتی از شبانه روز به خود اجازه می دهند صدای سخنرانی و عزاداری را از بلندگوی مسجد پخش نمایند و حتی در نیمه شب با صدای طبل در خیابان ها حرکت نمایند. گاه مشاهده می شود نماز جماعت را برای آماده سازی مسجد برای عزاداری تعطیل نمایند و یا در هنگام اذان، صدای مداحی و نوحه سرایی از بلندگوی مسجد پخش نمایند. در حالی که به طور قطع، مردم آزاری از طریق بلندگوی مساجد و هیئات، و ممانعت از حضور افراد در مسجد حتی برای نماز فرادی، حرام است.
.*برخی از مداحان و معدودی از سخنوران، عزاداری سالار شهیدان را مکانی مناسب برای کسب درآمد دانسته و متناسب با تورم، قیمت رابالا می برند و به اصطلاح قرارداد می بندند! چنین افرادی با برخوردی کاسبکارانه با معارف، مدایح، مراثی اهل بیت:، همانند کالا برخورد می کنند. در حالی که امام باقر(ع) می فرماید: یَا أَبَا النُّعْمَانِ لَا تَسْتَأْکِلْ بِنَا النَّاسَ فَلَا یَزِیدَکَ اللَّهُ بِذَلِکَ إِلَّا فَقْرا[24] از راه ما ارتزاق نکن که خداوند بر فقرت خواهد افزود. به تعبیر دیگر امام سفارش می نماید که از راه ما - حدیث ما، محبت ما و مانند آن- ارتزاق نکن.
ناگفته نماند بسیاری نیز تنها برای خدا در عرصه نشر معارف و گسترش فضایل و مناقب اهل بیت: تلاش می کنند و هیچگاه برای نشر معارف اسلامی مبلغی تعیین نمی نمایند و مردم از سر عشق و ارادت به خاندان عصمت و طهارت و سپاسگزاری از زحمت و تلاش آنان، هدیه ای را به آنان تقدیم می نمایند.
* .اظهار مطالب موهن درباره اهل بیت: و حرکات ذلت بار علاوه بر حرمت، بهانه بدست دشمنان اسلام و تشیع می دهد. این بهانه موجب می شود اصل مکتب تشیع زیر سئوال رود به عنوان نمونه: برخی (قلاده سگ به گردن انداخته( یا)صدای سگ در می آورند) یا اشعاری یا کلماتی همچون زینب مضطر و... امام زین العابدین بیمار و... بر زبان جاری می سازند در حالی که در مکتب اسلام و اهل بیت : ذلت جایگاهی ندارد: وَ لِلَّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنینَ[25] و آن بزرگواران ذلت و خواری را برای پیروانشان نمی پسندیدند: لَا یَنْبَغِی لِلْمُؤْمِنِ أَنْ یُذِلَّ نَفْسَهُ؛[26] سزاوار نیست مؤمن خود را ذلیل کند؛ مخفی نماند که تواضع و ابراز محبت به اهل بیت: ذلت نیست. در بعضى از جلسات مداحى نیز از مدحها و تمجیدهاى بى معنا استفاده می شود که نه تنها بیان کننده مقام و منزلت آنان در پیشگاه خداوند متعال نیست بلکه سبب تحقیر آنان می گردد. مثلا درباره حضرت اباالفضل (ع) تعریف از چشم و ابروى آن بزرگوار می کنند در حالی که ارزش اباالفضل به چشم هاى قشنگش نبوده است. ارزش اباالفضل العباس به جهاد و فداکارى و اخلاص و معرفت او به امام زمانش است، به صبر و استقامت اوست، بر لب آب بودن و آب نخوردن در عین تشنگى است بدون این که شرعاً و عرفاً هیچ مانعى وجود داشته باشد.
5. طولانی شدن برنامه عزاداری و سینهزنی:
بررسی سخنان معصومین:نشان می دهد که شب زنده داری و احیاء برای شب های خاصی مورد تاکید قرار گرفته است و به یقین احیاء این شب ها نیز به شرطی دارای اجر و پاداش خواهد بود که همراه با معصیت همچون قضا شدن نماز صبح نگردد. اما برخی بر این باورند که هر چه عزاداری به نصف شب و اوایل صبح نزدیک تر باشد پاداش بیشتری دارند و لو اینکه تعداد زیادی از مردم نماز صبحشان قضا شود. در حالی که چنین برنامه ای در سیره اولیای الهی و علما سابقه ندارد. بهترین نمونه عزاداری در دفتر مقام معظم رهبری برگزار می شود که پس از نماز مغرب و عشاء آغاز و ضمن بیان چند دقیقه احکام، سخنرانی، عزاداری و سینه زدن کمتر از یک ساعت و نیم طول می کشد.
علاوه بر آنچه گفته شد استفاده از قمه برای اظهار عزاداری، زنجیرهایی که به بدن آسیب رسانده و خون جاری می سازد و... از مواردی است که علاوه بر مذمت اولیای گرامی اسلام و علمای دین، موجب سوء استفاده دشمنان اسلام بر علیه مسلمانان به ویژه پیروان اهل بیت : می گردد. برای نمونه اگر روایتی بر استحباب قمه زنی وجود داشت( که هیچ روایتی در این باره وجود ندارد) و اگر اضرار به نفس در اسلام حرام نبود و اگر فتوای حرمت قمه زنی از علما شنیده نشده بود، باز این عمل( حداقل در شرایط کنونی) شایسته نبود چرا که این عمل باعث شده است دشمنان، شیعه را فاقد احساس انسانی و افرادی خونخوار و ... معرفی نمایند و با این حربه، تبلیغات گسترده ای بر علیه شیعه راه انداخته و عکس ها و فیلم های متعدد را برای اثبات ادعای خود پخش نمایند.[82] توجه به این نکته نیز ضروری است که برخی با این ادعا که برخی از فقهاى پیشین5 درباره قمه سکوت کرده و حرمتی برای آن ذکر ننموده اند، به این عمل پای می فشرند در حالی که لازم است توجه داشته باشند که اگر آن بزرگان نیز در عصر و زمان ما بودند و عواقب سوء داخلی و خارجی این برنامه را مشاهده می نمودند، مسلّماً نظر دیگرى ابراز می نمودند.
ج. آسیب های اجتماعی:
گرچه در دین مبین اسلام، عزاداری سالار شهیدان مورد سفارش بسیاری قرار گرفته است، اما هیچکس حق ندارد که به بهانه این امر مهم، اصول اخلاقی و اجتماعی را زیر پا نهاده و هر امر خلاف شرع و خلاف عرفی را به نام دین انجام دهد. برخی از این آسیب ها عبارتست از:
1. ذبح حیوانات در خیابان و آلوده نمودن معابر عمومی:
ذبح حیوانات در خیابان و در مقابل دسته های عزاداری و نجس نمودن معابر عمومی از مشکلاتی است که برخی از افراد به وجود می آورند. ناپسندتر آنکه برخی هیئات برای کشتن شتر یا گاو در مقابل دسته عزادار، ساعتها عبور و مرور را متوقف کرده و مشکلاتی را برای مردم به وجود می آورند. در حالی که اگر این حیوانات نذر اطعام عزاداران حسینی است و هدف آن ریا و تظاهر و نشان دادن کمی و کیفی آنها به دیگران نیست، ضرورتی به آلوده نمودن معابر عمومی نیست و در هر جایی قابل ذبح می باشد و اگر نذر کنندگان، اصرار بر ذبح نذر در مقابل هیئت عزادار دارند، می توان همه احشام نذری را در مقابل دسته عزادار و البته در مکانی که علاوه بر امکان تطهیر خیابان، مزاحمتی برای سایرین نداشته باشد، ذبح نمود.
2. چشم و همچشمی و رقابت در عزاداری:
چشم و هم چشمی یکی از پدیده های زشت اجتماعی است که مشکلاتی بسیاری را مخصوصا در بین خانواده ها به وجود آورده است. زشتی این پدیده، زمانی به نهایت می رسد که پا به عرصه مذهب گذارده و اخلاص را از آن دور نماید. متاسفانه در برخی شهرها دعوت از سخنران، دعوت از مداح، نوع قربانی هایی که برای هیئت عزاداری انجام می پذیرد، نوع پذیرایی و اطعامی که از عزاداران صورت می گیرد، و حتی مقدار پولی که به مداح و سخنران پرداخت می شود از روی چشم و هم چشمی است. این رقابت ناسالم و مذموم علاوه بر دور نمودن بانیان و دست اندرکاران از اخلاص، تاثیرات و معنویت خاص این مجالس را نیز از بین می برد.
3. گرفتن پول با رودربایستی:
سهیم شدن در اجرای بهتر مراسم مذهبی و کمک مادی و معنوی از جمله راه های تعظیم شعائر الهی است. در این میان هر کس بر اساس توانایی و عشق و علاقه از مال و وقت خود در این راه صرف می نماید. اما این بدان معنی نیست که هر کس به هر دلیلی به این برنامه ها کمک مادی یا معنوی نکرد کار حرامی انجام داده باشد تا مورد ملامت دست اندرکاران قرار گیرد. بنابر این مناسب است در همه برنامه های مذهبی حتی مسجد و عزای حسینی، به گونه ای درخواست کمک نشود که افراد با اکراه و اجبار و برای حفظ آبرو کمک نمایند.
د. آسیب شناسی روحی روانی:
یکی دیگر از آسیب های برخی مجالس عزاداری سالار شهیدان که کمتر به آن پرداخته شده است، آسیب های روحی روانی است. گرچه این آسیب به خودی خود از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است، اما اگر به عواقب آن دقت شود، مشخص خواهد شد که آسیب بزرگ دینی نیز به شمار می رود. برای روشن شدن موضوع به دو نمونه رایج در مجالس عزاداری اشاره می شود:
1. سیاه پوش نمودن کامل مساجد:
مسجد بهترین مکان برای آرامش قلبها و پناهگاهی برای زندگی پر تلاطم شهر به شمار میآید. آمار نشان دهنده آنست که آرامترین انسانها از نظر روانی انسانهای مسجدی و افرادی که با دعا و نیایش مانوس میباشند، هستند و این بخاطر آنست که مسجد محل ذکر و یاد خداست و خود این مکان به انسان آرامش میدهد. امام صادق(ع) به مسلمانان سفارش می‌کنند که به هنگام رویارویی با مشکلات و اندوههای دنیوی، به نماز و مسجد پناه ببرند؛ چنانچه می‌فرمایند: مَا یَمْنَعُ أَحَدَکُمْ إِذَا دَخَلَ عَلَیْهِ غَمٌّ مِنْ غُمُومِ الدُّنْیَا أَنْ یَتَوَضَّأَ ثُمَّ یَدْخُلَ الْمَسْجِدَ فَیَرْکَعَ رَکْعَتَیْنِ یَدْعُو اللَّهَ فِیهِمَا أَمَا سَمِعْتَ اللَّهَ یَقُولُ: ) وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ(؛[28] «هنگامی که اندوهی از اندوههای دنیا یکی از شما را فرا گرفت، چه میشود که وضو گرفته به مسجد داخل شده و دو رکعت نماز بخوانید و در آن دو رکعت، خدا را خوانده و دعا نمایید؛ مگر نشنیده‌ای که خدا می‌فرماید: و با صبر و نماز یاری جویید».
بنابر این هیچ کس مجاز نیست این آرامش و سکون را بر هم زده و موجب اضطراب و دلهره حتی یک کودک را فراهم نماید. اما عدم توجه مدیریت مسجد[29] سبب میشود برخی متولیان مسجد در ماه محرم و صفر همه مسجد را سیاه پوش کنند و مسجد را به حسینیه تبدیل نمایند به گونهای که درون یکی از مساجد به مدت دو ماه خیمه عزا به پا شده بود و علاوه بر کم شدن نور مسجد، جز سیاهی چیزی از در و دیوار مسجد نمایان نبود. در حالیکه این قبیل برنامهها درون مسجد، تاملاتی را به وجود میآورد از جمله آنکه: در هیچ جایی از سیره ائمه اطهار: سیاه پوش نمودن مسجد سابقه ندارد.
با روحیه همه افرادی که به مسجد رفت و آمد دارند سازگار نیست و آرامش درونی برخی از افراد همچون کودکان، بیماران اعصاب و روان و برخی زنان باردار را بر هم میزند و دلزدگی برخی کودکان از این محیط سیاه و پر از حزن و اندوه را به همراه دارد. همچنین تاکید اسلام بر همراه داشتن زینت در مسجد، به خاطر آنست که انسان فطرتاً از زینت لذّت مىبرد و با زینت به مسجد رفتن، سبب ایجاد جاذبه و ترغیب عملى دیگران به آمدن در آنجاست. در حالی که سیاه پوش نمودن کامل مسجد سبب گریزان نمودن برخی افراد همچون کودکان و کسانی است که برای اولین بار در مسجد حاضر میشوند.بنابر این مناسب است به خاطر تعظیم شعائر و نیز رعایت روحیه برخی افراد، در ایام عزاداری نشانههای عزاداری مثل استفاده از کتیبه اشعار محتشم و یا چند پرچم سیاه استفاده شود.
2. خاموش نمودن چراغ های مسجد در هنگام عزاداری:
نکته قابل تأمل دیگر تاریک نمودن و خاموش کردن همه چراغهای مسجد در زمان مداحی و عزاداری است. گرچه شاید این عمل به خودی خود مشکلی نداشته باشد، اما به یقین اطفال بسیاری را از این محیط تاریک، همراه با گریه و ناله میترساند و نه تنها والدین خود را مجبور به ترک مسجد مینماید، بلکه گاه تا مدتها و حتی در نوجوانی و جوانی از مسجد و مجالس عزاداری گریزان مینماید. بنا بر این مناسب است نور مسجد مخصوصا در قسمت بانوان به طور کلی خاموش نگردد.
خلاصه آنکه برای مقابله با آسیب های عزاداری که به برخی از آنها اشاره شد توجه به چند نکته ضروری است:
1. باید این آسیب ها آن قدر از سوی بزرگان و مبلغان مطرح شود که ناهنجاری و ضد ارزش بودن اینها به صورت یک گفتمان و فرهنگ در آید.
2. بیان آسیب های عزاداری علاوه بر آگاه نمودن مردم، زبان دشمنان تشیع را بسته و دشمنان اسلام و مذهب را در اجرای نقشه های شومشان ناکام می گذارد.
3. گر چه لازم است پیوسته این آسیب ها بیان و مورد نقد مستقیم و غیر مستقیم قرار گیرد، اما باید مراقب بود بیان و نقد این آسیب ها به اصل عزاداری آسیب نرساند. نباید به گونه ای انتقاد کرد که برپا کننده و شرکت کنندگان در این مجالس به کلی دلسرد شوند.
و کلام آخر آنکه حجت الاسلام و المسلمین سید احمد خاتمی از قول مرحوم آیت الله العظمی فاضل لنکرانی نقل می کرد که: اگر این آسیب‌هایی که در برخی مجالس عزاداری هست ادامه یابد من بر اصل کیان تشیع احساس خطر می کنم. شبیه این اظهار نظر را آیت الله العظمی مکارم داشتند و می فرمودند اگر این روند ادامه یابد، بیم آن می رود که روند مجالس عزاداری به دست کسانی بیفتد که اصلاً اهلیت ندارند.
پی نوشت:
[1] . وسائل الشیعه، حر عاملى، مؤسسه آل البیت:، قم، اول، 1409ق، ج14، ص 501
[2] . الخصال، شیخ صدوق، انتشارات جامعه مدرسین، قم، دوم، 1403 ق، ج 2، ص 635
[3] . شوری/ 23
[4] . صحیفه امام، ج13، ص 323
[5] . صحیفه امام، ج10، ص 122
[6] . الکافی، ثقة الاسلام کلینى، دار الکتب الإسلامیه، تهران، 1365 ش، ج 1، ص 32
[(ع)] . مجموعهآثاراستادشهیدمطهرى، ج1(ع)، ص 111
[8] . نهج البلاغه، سید رضی، ترجمه محمد دشتی، دفتر تبلغات اسلامی حوزه علمیه قم، قم ، اول، 1384ش، ص20 خطبه اول
[9] . مناقب آل أبی طالب(ع)، ابن شهرآشوب مازندرانى، انتشارات علامه، قم، 13(ع)9 ق، ج 4، ص 89
[10] . بقره /264
[11] . امالی، شیخ صدوق، انتشارات کتابخانه اسلامیه، چهارم،1362 ش، ص 581
[12] . منیةالمرید، شهید ثانى، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى، قم، 1409 ق، ص 106
[13] . به یقین ثواب اینگونه مجالس که در روایت به «ریاض الجنه» تعبیر شده، به شرطی است که عامل گناهان دیگر مزاحمت برای دیگران با موجب ترک واجبی نگردد.
[14] . تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازى، دار الکتب الإسلامیه، تهران، اول، 13(ع)4ش، ج4، ص 221
[15] .توبه/30
[16] .توبه/30
[17)] . توبه/30
[18] . نهج البلاغه، حکمت 11(7)
[19] . امالی، شیخ طوسى، انتشارات دارالثقافة، قم، 1414 ق، ص 650
[20] . مجموعهآثاراستادشهیدمطهرى، ج1(ع)، ص 58(ع)(با کمی ویرایش)
[21] . مجمع البحرین، فخر الدین طریحى، تحقیق سید احمد حسینى، کتابفروشى مرتضوى، تهران، سوم، 13(7)5 ش، ج5، ص 461
[22] . موسوعه کلمات امام حسین ع، موسسه تحقیقاتی امام باقر(ع)، انتشارات دار المعروف، قم، سوم، 1416ق، ص41(7)؛ احقاق الحق، علامه سید نور الدین حسینی مرعشی، تعلیق آیت الله العظمی مرعشی نجفی، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، قم، 1406ق، ج19، ص429
[23] . احقاق الحق، ج 19، ص 430
[24] . امالی، شیخ مفید، انتشارات کنگره جهانى شیخ مفید، قم، 1413 ق، ص 182
[25] . عزت مخصوص خدا و رسول او و مؤمنان است(منافقون/8)
[26] . مشکاه الانوار، ابوالفضل على بن حسن طبرسى، کتابخانه حیدریه نجف اشرف، 1385 ق، ص 244
[27] . جستجو در اینترنت درباره قمه زنی و عکس ها و فیلم های مرتبط با این موضوع گویای سوء استفاده دشمنان از موضوع قمه زنی و وهن دین و مذهب می باشد.
[28]. مجمع البیان فى تفسیر القرآن، فضل بن حسن طبرسى، انتشارات ناصر خسرو، تهران،1372ش، ج1، ص721
[29] . معظم رهبری می فرمود: مسجد یک مدیر طبیعی دارد و آن هم امام آنست.( آیین امامت مسجد، تقی قرئتی، ص 37
نظری
